Lenie Dicke bleef altijd bescheiden over haar rol in WOII.
Op 4 oktober 2024 werd een gedenkplaat onthuld op de plek waar het ouderlijk huis van verzetsstrijder Lenie Dicke heeft gestaan. Dat huis is aan het einde van de Tweede Wereldoorlog door de Duitse bezetter in brand gestoken. Een represaillemaatregel, omdat Lenie door haar verzetsvrienden uit de gevangenis was bevrijd.
Lenie zweeg tot aan haar dood in 2000 over wat ze had meegemaakt in de oorlog. De bekende Dordtse journalist Frits Baarda vertelde me eens dat hij haar meerdere keren had verzocht om een interview. Ze weigerde, zoals ze alle journalisten afwimpelde. Niets wilde ze vertellen. Was dat uit bescheidenheid, of omdat ze de traumatische herinneringen niet meer naar boven wilde halen? Vermoedelijk allebei een beetje. Vast staat in ieder geval, dat Lenie bij haar dood een belangrijk stukje Dordtse geschiedenis heeft meegenomen in haar graf.
Spin in het web
Een deel van die geschiedenis kennen we goed. Zo weten we dat Lenie onder de schuilnaam Lize een cruciale rol in het Dordtse verzet speelde. Ze was niet zomaar een “koerierster”, zoals veel Nederlandse verzetsvrouwen na de oorlog werden genoemd. Lenie zelf maakte nooit bezwaar tegen die term, ondanks het feit dat ze veel meer had gedaan dan alleen het rondbrengen van wat illegale krantjes. Dat tekent haar bescheidenheid.
Ook over het feit dat ze voor Dordrecht en omgeving de centrale figuur was bij de zorg voor onderduikers, sloeg ze zichzelf niet op de borst. Zij was degene die van vrijwel alle onderduikers wist wie ze waren en waar ze zaten en zij coördineerde de verspreiding van voedsel en kleding .
Het was dan ook een regelrechte ramp dat Lenie begin januari 1945, midden in de Hongerwinter, na verraad werd gearresteerd. Lenie wist alles en kende iedereen. Als zij zou doorslaan… dan zou de gehele Ondergrondse worden opgerold en dat zou ongetwijfeld levens gaan kosten.
De ondervraging
Op dit punt begint het stukje geschiedenis dat waarschijnlijk nooit meer boven water zal komen. Niemand weet namelijk wat Lenie heeft meegemaakt in de uren, dagen, na haar arrestatie. Van haar verhoren is niemand anders getuige geweest dan Lenie zelf en haar ondervragers. De belangrijkste was een Duitser die onder de schuilnaam Neumann opereerde en die, voor zover ik weet, na de oorlog met de noorderzon is vertrokken.
In het kort na de oorlog verschenen boek Verzet in en om Dordrecht van de Dordtse onderwijzer en ex-verzetsman Kors van Loon staat een verslag van Lenies verhoren. Heel gedetailleerd wordt beschreven hoe Lenie aan haar haren door de kamer werd gesleept, hoe ze met een zweep werd bewerkt en hoe ze urenlang werd opgesloten in een donkere kast. Met andere woorden: hoe ze werd gemarteld.
Probleem is echter, dat dit boek als zeer controversieel wordt beschouwd. Historici hebben kritiek op het feit dat Van Loon zijn bronnen onvermeld laat. Hij vertelt heel veel, maar levert er nauwelijks bewijs voor. Lenie zelf had ook geen goed woord over voor Van Loons boek en vond dat het verhaal van haar arrestatie deels onjuist was weergegeven.
Maar hoe die dan wel was verlopen, daarover wilde ze dus niet praten. Ik heb het vermoeden dat Van Loons beschrijving niet eens zo ver van de werkelijkheid af ligt. Lenie was immers een van de belangrijkste verzetsmensen van Dordrecht en beschikte over ontzettend veel informatie die de Duitsers graag wilden hebben. Reden om aan te nemen dat Neumann heel ver wilde gaan om informatie uit Lenie los te krijgen. De kans dat ze is gemarteld, lijkt me dan ook zeer groot.
Nog een aanwijzing daarvoor: Lenie zou een briefje de gevangenis uit hebben gesmokkeld waarin ze haar vrienden van het verzet smeekte om haar te komen bevrijden, omdat ze bang was dat ze zou doorslaan.
Een spectaculaire bevrijding
Een aantal jongens uit het verzet hebben vervolgens inderdaad een bevrijdingsactie georganiseerd. Die vond plaats in de ijskoude nacht van 6 op 7 januari 1945. Lenie was overdag verhoord in een pand aan de Singel en daarna overgebracht naar haar cel in de gevangenis aan de Doelstraat.
Een groepje verzetsmensen onder leiding van Michiel Beekman ging rond 03.00 uur op weg naar de gevangenis om Lenie te bevrijden. Ze hadden een of meerdere wapens bij zich. Een aantal jongens had zich vermomd in Duitse uniformen, anderen droegen dat van de Nederlandse marechaussee. Ook hadden ze een fiets bij zich, waarop Lenie na haar bevrijding zo snel mogelijk weggebracht zou worden.
Net op het moment dat ze in actie wilden komen, begon het te sneeuwen. Dat was een tegenvaller, want nu zouden ze sporen achterlaten. Om de Duitsers te misleiden, liepen ze daarom achteruit door de steeg die naar de ingang van de gevangenis leidde. Een jongen nam de fiets op zijn schouder en een paar jongens droegen elkaar, zodat er minder voetstappen in de sneeuw kwamen en de groep kleiner leek dan hij was.
Bij de ingang maakten ze de portier wijs dat ze arrestanten bij zich hadden die in een cel moesten worden gezet. De deur werd geopend en direct ontstond er een vuurgevecht waarbij een Duitse militair om het leven kwam. Twee andere Duitsers raakten zwaargewond.
Voor Beekman en zijn vrienden was het nu niet moeilijk meer om de sleutels te bemachtigen en alle celdeuren te openen. De meeste gevangenen maakten dat ze wegkwamen. Een enkele besloot te blijven: in de cel wist je immers dat je een dak boven je hoofd had en iedere dag wat te eten kreeg. Buiten de gevangenismuren was niet iedereen daarvan verzekerd.
Lenie lag te slapen en droeg alleen haar ondergoed. Tijd om zich aan te kleden was er niet. Ze rende naar buiten, sprong bij Beekman achter op de fiets en kreeg in de gauwigheid nog een jas over haar naakte schouders geworpen.
Terwijl de bevrijders zich in verschillende richtingen uit de voeten maakten, fietste Beekman met Lenie naar zijn huis aan de Van Baerlestraat net buiten het historische stadscentrum. Ik heb vaak geprobeerd me dit tafereel voor te stellen: twee jonge mensen, Lenie halfnaakt op de bagagedrager, midden in een ijskoude vriesnacht in de Hongerwinter, vluchtend door de besneeuwde straten… het is materiaal voor een spannende Hollywood-film.
De bezetter neemt wraak
De bevrijdingsactie is voor Lenie goed afgelopen. Ze wist uiteindelijk een onderduikadres in de Alblasserwaard te bereiken waar ze veilig de bevrijding kon afwachten. Maar voor haar ouderlijk huis aan de Prinsenstraat, waar zij woonde met haar ouders en de nog thuiswonende broers en zusters, liep het slecht af. Gelukkig waren die familieleden zo slim geweest om op de avond voorafgaand aan Lenies bevrijding onder te duiken. Haar broer Otto bijvoorbeeld, die na de oorlog zou uitgroeien tot een tekenaar met landelijke bekendheid, was met een roeiboot de rivier overgestoken. In Zwijndrecht verstopte hij zich aan het Veerplein in het huis van een vriend. Dat huis lag aan de rivier en vandaar kon hij het mooie, zeventiende-eeuwse pand waarin hij was opgegroeid, zien liggen.
Zodoende zag hij het ook in vlammen opgaan in de ochtend van de tiende januari. De Duitsers hadden het leeggehaald, met benzine begoten en handgranaten geplaatst. Otto moest machteloos toezien hoe het huis tot de grond toe afbrandde.
Eerbetoon
Van plannen om na de oorlog het Dicke-huis te herbouwen is nooit iets terechtgekomen. Tot op de dag van vandaag is het een lege plek in de straat. Het is zeer terecht dat er nu een plaquette geplaatst is ter herinnering aan deze geschiedenis.
Ik vraag me af of Lenie blij zou zijn geweest met al die aandacht voor haar en voor haar moed. Ze was altijd zo bescheiden over wat ze gedaan had voor de Ondergrondse. Ze vond het overdreven om er trots op te zijn. Het was iets vanzelfsprekends, vond ze, iets wat iedereen zou (moeten) doen. En hoe belangrijk ook voor de Dordtse geschiedenis, voor haar waren het misschien wel de zwartste dagen uit haar leven. De herinnering daaraan stopte ze weg in het verste hoekje van haar geheugen. Daarom weet ik het vrijwel zeker: als Lenie nog had geleefd, zou ze dubbele gevoelens hebben gehad over dit eerbetoon.
Dit artikel is geschreven met behulp van de volgende bronnen:
-Interviews met Otto Kouwen, de zoon van Lenie Dicke
-Dicke in Dordt, jaarboek 2018 van de Vereniging Oud-Dordrecht, hoofdstuk 4: Oorlog, verzet en represaille, door Cees Weltevrede
-Verzet in en om Dordt, door Kors van Loon
-De Dordtse Affaire, Frank van Riet
Alle foto’s, behalve de eerste en de laatste, zijn afkomstig uit de Beeldbank van het Regionaal Archief Dordrecht.
De pentekening en profile van Lenie is gemaakt door haar echtgenoot Philip Kouwen.
De foto van Lenie op oudere leeftijd is afkomstig uit het privé-archief van haar zoon Otto Kouwen.
